Arcyciekawa historia fajansu rosyjskiego

W "Klubie Wedgwooda" dzisiaj (26 czerwca 2018 roku, Facebook) historia arcyciekawa, upraszczając "jak to Wedgwood" inspirował Rosjan. Ciekawy artykuł z historii "English Pottery in Russia. In the 18th and 19th Centuries", napisany przez Darję Tarliginę w 2016 roku.

Za panowania Katarzyny Wielkiej widoczne było, że angielski fajans w całej jego różnorodności zdominował rosyjski rynek. Jego atrakcyjność i cena korzystniejsza w porównaniu z wyrobami z porcelany i lepszy projekt artystyczny angielskiego fajansu spowodował niezwykłą jego popularność wśród szlachty rosyjskiej. Rzeczywiście, jak to przyrodnik i pamiętnikarz Andrei Bolotov pisał, od 1796 roku wielu zaczęło „kupowanie i wypełnianie swoich domów naczyniami z fajansu angielskiego". Zostały przyjęte jako idealne do codziennego użycia, łącząc jakość, praktyczność i elegancję, a od 1830 roku fajans był powszechnie spotykany, pomijając porcelanę, którą rezerwowano na specjalne okazje. „Zastawa fajansowa nie jest luksusem, jest używana na co dzień”, pisarz Yevdokim Ziablovsky pisał w swoim dziele „Rosyjskie Statystyki”.

W tym czasie rynek rosyjski był atrakcyjny dla angielskich twórców fajansu, a wśród nich było wiele z najlepszych nazwisk produkujących zastawy i pojedyncze wyroby na eksport, a wśród nich Josiah Wedgwood, Josiah Spode, bracia Clews, Charles J. Mason oraz Leeds (ceramika). Później dołączyły do nich takie firmy jak Brown-Westhead Moore & Co., Wedgwood & Co. Wyroby z tych zakładów mogły być zakupione w różnym asortymencie, w tym szerokiej gamie stylów, materiałów i dekoracji, jak: Creamware, ironstone, ceramika, wyroby w typie Bazalt jasperware, lub wykończone malowanymi wzorami, szkliwione, zdobione podszkliwnie, lusterware i inne.

Fajans wyprodukowany przez fabryki angielskie przeznaczony był także dla szerokiego grona odbiorców. Niektóre zestawy były wykonane na zamówienie dla elity: jednym, bardzo znanym przykładem był serwis Wedgwooda „Zielona Żaba” (Green Frog), stworzony specjalnie dla Katarzyny Wielkiej. Wiele zwykłych przedmiotów codziennego użytku było również w ofercie, dopasowanych do indywidualnych gustów drobnej szlachty i kupców w Rosji. Pod koniec 18 wieku, manufaktury angielskie zaczęły produkować szereg elementów specjalnie zaprojektowanych do Rosji. Wśród pierwszych takich przedmiotów najprawdopodobniej były talerze Wedgwood ozdobione wizerunkami pomnika Piotra Wielkiego i sceną transportowania słynnego Thunder Stone'a pod jego pomnik, wykonane w latach 1770-1780.

W połowie 19 wieku, rosyjskie domy handlowe zaczęły podpisywać kontrakty z fabrykami fajansu angielskiego, uzyskiwać patenty, które pozwoliły im na handel wybranymi towarami na specjalnych warunkach. Tak więc, wiele angielskich wyrobów sprowadzonych było oznaczonych znakami towarowymi braci Korniloff, A. Kniajevsky'ego, V. Kulkova, S. Grigorieva i innych. Niektóre z nich posiadają znaki w skrypcie cyrylicy, które w przypadku braku wyraźnych znaków z oryginalnej fabryki, mogą znacznie skomplikować proces prawidłowej atrybucji.

Pojawienie się tak szerokiej gamy produktów z Anglii doprowadziło do ​​początku produkcji własnego fajansu w Rosji. Pierwsze rosyjskie pozycje zostały stworzone specjalnie po to, by naśladować wyroby angielskie, z zamiarem opanowania sztuki fajansu i podjęcia rywalizacji na rynku. Wśród zaangażowanych w to przedsięwzięcie była fabryka Mezhegorsky w Kijowie nadzorowana przez samą Kancelarię Imperatora (Cara) od 1822 roku, prywatne zakłady Franz Gardner, Andrei Auerbach, Siergiej Poskochin i Fedor Ginter, Terekhovs-Kiselev i Bracia Novy z Fabryki Gzhel.

Fabryka fajansu Kijów-Mezhegorsky, założona w 1798 roku na miejscu dawnego klasztoru Mezhyhirya koło Kijowa, była pierwszą rosyjską fabryką, która rozpoczęła produkcję fajansu. Po długich badaniach, w pierwszej dekadzie 19 wieku fabryki zaczęły produkować kolorowe fajansy, wyroby Agateware i Creamware. W dążeniu do poprawy jakości produkcji, w 1818 roku szef fabryki N. Borodin pisał do Osipa Kozodavleva, ministra Spraw Wewnętrznych, który był dobroczyńcą założenia: „W celu umożliwienia rosyjskim robotnikom fabrycznym bezbłędne wytwarzanie wykwintnego fajansu w różnych kolorach za każdym razem, konieczne jest przeprowadzenie badań nad wyrobami z fabryk angielskich, które są uważane za najlepsze. Z tego powodu konieczne było zamówienie kilku wyrobów o różnych kształtach i kolorach ze światowej sławy fabryki Wedgwood„.

Pomimo wszystkich tych działań, jednak wydaje się, że w pierwszych dwóch dekadach XX wieku rosyjskie wyroby pozostawały znacznie gorsze od angielskiego fajansu. Według Przeglądu z 1829 Pierwszych Targów Przemysłowych w Petersburgu ceny przedmiotów produkowanych przez najlepsze z fabryk rosyjskich tak określa poniżej ich odpowiedniki angielskie: „nie tak dawno zapłaciliśmy dwa ruble za kilkanaście talerzy wykonanych z pięknego fajansu Wedgwood, podczas gdy dziś płacimy sześć rubli za niskiej jakości fajans tylko dlatego, że jest rosyjski„.

To niepowodzenie jednak dało impuls niezbędny dla przemysłu ceramicznego w Rosji by uczynić ogromny krok naprzód od 1830 do 1840 roku, w okresie słusznie uważanym za złoty wiek rosyjskiego fajansu. W prywatnej fabryce Siergiej Poskochin i najlepszej z fabryk chłopskich Gzhel - Terekhovs i Kiselev - rozpoczęli jego produkcję w 1829 roku.

Za Poskochina, który nabył fabrykę w 1817 roku, produkcja stała się tak znacząca, że rozwinął się na tyle, by móc konkurować z wieloma rosyjskimi i zachodnimi rywalami zarówno pod względem jakości, jak i zasięgu. Fabryka Poskochin była znana ze swojego kolorowego fajansu i kamionki imitującej Jasperware, Creamware, lustreware i doskonałe modelowanych dzbanów, w tym dzbanów figuralnych Toby.

Założona w 1821 roku, wybitna fabryka Terekhovs'ego-Kiseleva miała kilku rywali w Rosji. Specjalny departament Rosji prowadził nadzór nad działalnością fabryk fajansu, w których angielskie fajansy „mają być odtwarzane w jakości i produkowane”. Po opanowaniu metody odtwarzania angielskiego fajansu ustanowiono również opracowanie zaleceń dla innych fabryk Gzhel, aby udostępnić im te metody do naśladowania. Przy pomocy takich metod, fabryki Rosji były wreszcie w stanie zaspokoić zapotrzebowanie na tanie fajansy wśród wszystkich grup społecznych, od kupców i klasy średniej do zamożniejszych chłopów.

Pomimo tych osiągnięć technologicznych, jednak najbardziej podziwiany rodzaj dekoracji nadal wymykał się rosyjskim ceramikom. Długo trwało zanim byli w stanie opanować sztukę druku transferowego, stosowaną do wykończenia zastawy stołowej (herbaciane, kawowe, obiadowe). Poza tym metoda transferowa upraszczała proces dekoracji, była również szybsza, a dzięki temu tańsza, niż ręczne malowanie czy ozdabianie reliefami.

W opracowanym w Anglii drugiej połowy 18 wieku druku transferowym stosowano specjalne arkusze papieru, wytrawiano rysunki na nieszkliwionych elementach fajansu i "uwalniano" je razem z papierem w 600-800°C. Gdy olejne składniki farby były spalone, szkliwo mogło w następnym procesie pokryc rónomiernie zdobioną powierzchnię. Farbę nakładano na papier z litografii przy użyciu płytki trawionej w miedzi. Każda taka płyta może reprodukować do 100 kopii, a sam wzór może być stosowany zarówno do płaskich, jak i zakrzywionych powierzchni.

Same projekty zostały zaczerpnięte z popularnych grafik i ilustracji książkowych tego okresu. Romantyczne krajobrazy, były wybrane z książek zawierających widoki na okolice włoskie lub angielskie. Starożytne i zabytkowe przedmioty były często dekorowane nadrukami Thomasa Kirka z katalogu do kolekcji antycznych waz Sir Williama Hamiltona. Oprócz głównego projektu, wszystkie elementy zostały również ozdobione bogatymi obramowaniami w postaci kwiatowej girlandy lub wzorów geometrycznych. Ten szczególny rodzaj angielskiego fajansu był zawsze całkowicie pokryty takimi dekoracjami.

Fabryka Kijów-Mezhegorsky była jedną z pierwszych w Rosji, która rozpoczęła korzystanie z druku transferowego do dekoracji fajansu. Gazeta „Northern Post” podawała 12 maja 1812 roku że, fabryka „wykonała swoją pierwszą próbę druku transferowego na fajansie”, następnie prezentowała zdjęcie cara ze szklanicą z fajansu, „ozdobioną wg w tej nowej mody”. W fabryce wyprodukowano zastawy z fajansu transferowego drukowane dla wielkiego księcia Mikołaja Pawłowicza (przyszły Mikołaj I), dowódcy Kozaków Matwieja Płatowa, dowódcy wojskowego hrabiego Aleksieja Arakcheyeva, księcia Jewgienija Golicyna, księcia Siergieja Volkonsky'ego i wielu innych osób o wysokiej randze.

Początkowo produkowanie oryginalnych, dopracowanych wzorów było problematyczne, bo tylko największe rosyjskie fabryki mogłyby zatrudnić własnych rytowników zawodowych. Fabryki angielskie niechętnie oddawały cały swój know-how, wolały wysłać swoich przedstawicieli handlowych do większych miast rosyjskich. Było to korzystne dla Anglików, a wkrótce w miastach takich jak: Petersburg, Moskwa i Odessa, przedstawiciele handlowi sprzedawali gotowe arkusze papieru z nadrukiem wzorów dla rosyjskich fabryk fajansu.

Jedną z fabryk, która korzystała z takich zakupionych wzorów była Shirobokova, Dipedri'ego i Borisova. Fajans i żółty fajans stamtąd został całkowicie pokryty transferowymi wzorami stworzonymi w fabryce Wedgwood, z zachowaniem wszystkich zasad angielskich projektów i bogatej dekoracji. Rosjanie korzystając z gotowych angielskich wzorów często szli o jeden krok dalej, próbując sprzedać swoje towary jako angielskie. Nawet główne fabryki, takie jak Kijów-Mezhegorsky lub Spółka MS Kuzniecow stosowali znaki celowo zaprojektowane i naśladujące brytyjski herb królewski, niezbędny atrybut angielskiego fajansu.

W 1833 roku twórcy fajansu w Gzhel opanowali sztukę druku transferowego, informując głowę odpowiedniego departamentu w Moskwie: że „chłopi Terekhov z powodzeniem przetestowali nowe ulepszone metody w swojej fabryce. Wydawało się, że mają szczególny sukces z przeniesieniem druku na fajans przy pomocy wzorów uzyskanych z wygrawerowanych płyt miedzianych„. Nie posiadając profesjonalnych umiejętności rysowniczych, rytownicy-samouki z Gzhel mogli jedynie skopiować wzory z angielskich wyrobów, z wynikami często bardzo przypominającymi styl Lubok.

Zbiór angielskiego i rosyjskiego fajansu z Muzeum Historycznego Rosji oferuje wspaniałą okazję obserwowania wszystkich powyższych cech. Projekt na talerzu wykonanym przez fabrykę Shirobokov, Dipedri i Borysow jest dokładną kopią druku transferowego Wedgwood, a wazy do zupy ozdobione przez Terekhovs i Kisielewa jest kopią projektu. Nie mając jednak umiejętności dopasowania wzoru do tak dużej, zakrzywionej powierzchni, ceramicy z tej fabryki zdecydowali się odtworzyć ten sam wzór czterokrotnie.

Godny szczególnej uwagi jest wyjątkowy talerz z fabryki braci Novy, który pokazuje umiejętności rytowników, ten przedmiot miał również służyć jako reklama dla wytwórni Novy. Centralna kompozycja jest zasadniczo angielska, ale z pewnymi dodatkami. Wizerunki mężczyzny i kobiety na tle perspektywy schodów, były wyraźnie dodane do tematu głównego. Dekoracja skrzydła talerza służy do kadrowania (obramowania) kompozycji, podkreślając główny obiekt. Posiada cztery gmachy w stylu empire, dwa wazony z kwiatami i owocami, a dwie rozbudowane kompozycje z symbolami i wojskowymi atrybutami są podpisane literami BN, inicjałami braci Novy. Dużą rzadkością w rosyjskim fajansie jest jedna z kompozycji wyposażona w napis "Chwała Rosji", otoczona atrybutami wojskowymi, flagami Imperium Rosyjskiego i wzorami z monogramami cesarzy Aleksandra I i Mikołaja I.

Łącząc elementy źródłowe angielskiego wzornictwa i technologii wytwarzania fajansu, stało się to podstawą do tego by rosyjscy ceramicy mogli rozpocząć produkcję fajansu rosyjskiego o wysokiej jakości, takiej do której dążyli. Ich badanie angielskiego fajansu pozwoliło im zrozumieć swoje własne możliwości, aby rozwijać je na własną rękę i zdobyć nowe umiejętności w zakresie wytwarzania ceramiki.

Zdjęcie: Vasily Lozhnikov

Tłumaczenie własne na podstawie https://www.tretyakovgallerymagazine.com/…/english-pottery-… Polecam obejrzenie opisanych w artykule przykładów muzealnych.

Violetta Pastwa